“Siyasi çəkilmiş kino”nun süqutu...

Jan-Lük Qodarın "Mənim çəkdiklərim siyasi kino deyil, siyasi çəkilmiş kinodur” söylədiyi vaxtdan çox sular axıb. Vaxt vardı bu bölgüyə görə səngiməyən mübahisə və münaqişələr olurdu. Hətta "siyasi çəkilmiş kino” anlayışını da müxtəlif təmayüllü şəxslər müxtəlif cür yozurdu. Məsələn, 1960-cı illərdə maoçularla trotskiçilər bu terminə görə söz savaşına çıxırdı.

Qodar isə kəlməsini ortaya qoyub qayıtdı öz işinin davamına. Qoy dalaşsınlar, bu cür daha maraqlıdır. Ancaq terminin müstəqil həyatı başladı və indi də davam edir. Düzdür, başqa müstəvidə. İndi sübut etməyə çalışırlar ki, bölgü səhv idi. Ya da artıq arxaikdir. Və ya - Qodardır da, deyib, deməmiş olsun. Ancaq bu təkzib cəhdləri də təsdiqləyir ki, mövzu heç də spontan çıxışın məhsulu deyilmiş.

Siyasi incəsənəti Sol-un preroqativi sayanların təbirincə, Qodarın bölgüsü də 1968-in işartılarının sönməsi ilə əhəmiyyətini itirdi. Daha nə dirəniş var, nə Qiyam, odur ki, "siyasi çəkilmiş kino” tarixin arxivində qaldı.

***

Belədirmi? Bunu araşdırmazdan əvvəl mütləq Qodarın "siyasi kino” və "siyasi çəkilmiş kino” anlayışlarına hansı məzmunu yerləşdirdiyini bilmək gərəkdir. 

Siyasi kinoda rejissor neytral mövqedədir, ya da baş verənlərin təsviri ilə kifayətlənir, proses bitib, onun qəhrəmanları ya canidir, ya da qurbanlıq; ya qalibdir, ya da məğlub. 

Siyasi çəkilmiş kinoda isə mübarizə davam edir, Qiyamçı mühasirədən çıxışın yollarını axtarır, ekstremal şərait onun ekzistensiyasını açır. 

Siyasi çəkilmiş kinoda müəllif özü də konkret ideologiyanın (həm də dirəniş, müqavimət ideologiyasının) daşıyıcısı olur. 

Siyasi kino - nöqtədir, ya da üç nöqtə: olub, keçib, yenə ola bilər. Siyasi çəkilmiş kino isə sualdır və nidadır: Baxın, öyrənin, çarpışın...

Məsələn, Qodarın "Alfavil”i hansı kateqoriyaya aiddir? Özü onu siyasi çəkilmiş kino sayır. Çünki, Qodar statik situasiyanı - artıq reallaşmış sükunəti yox, dirənişin modelini göstərir. Yəni, istismar varsa, Qiyamçı da olmalıdır. Diktatura varsa, partizan da səhnəyə çıxmalıdır. Və antiutopiyanı enmək üçün hətta vur-tut cəhdin yetərliliyini göstərməklə, Qodar bütün əzilənlərə mesaj yollayır: "Heç olmasa başlayın. Sizdə alınacaq və avtoritarizm, ruhsuz quruluş çökəcək”. Qodarın "Alfavil”ində xilaskar rolunda az qala idiot çıxış edir. Başqalarından fərqli olaraq, o, xilas missiyasının çətinliyini bilmir və elə buna görə də fəaliyyətə keçir, udur. Eynilə 1968-in çağırışındakı kimi: "Fransızlar, bir az da səy və siz... iqilabçısız”.

Qodar ən ağır şəraitdə belə səy göstərənlərin qələbəsindən danışır. Həm də qələbə qazanmaq çətin olmur. Heyf ki, bunu kölələr, əzilənlər bilmir. Bir sözlə, Qodar fəaliyyət modeli, müqavimət və dirəniş düsturu təklif edir. Onun filmindəki Alfavil çöküb, ancaq hələ nə qədər alfavillər var. Odur ki, siz də "Alfavil”in qəhrəmanı kimi olun, resepti öyrənin, analoji vəziyyətdə analoji davranın...

***

Siyasi kinonu siyasi çəkilmiş kinodan fərqləndirən də ikincinin qəhrəmanlarının məhz qəhrəman olmasındadır. Yəni, rejissor mövcudluğun təsviri ilə kifayətlənmir, tamaşaçı da zalımlara nifrət edib məğlublara acımaqla işini bitirmir. Əksinə, ekrandan ona söyləyirlər: Savaş, uduzsan belə barışma, mövcudluğu islahatla yox, devirməklə dəyiş.

Siyasi çəkilmiş filmlərin intibahı 1960-70-ci illərlə bağlıdır - bütün dünyanın Ədalət uğrunda qızdırdığı o onillikdə bu cür filmlər dünyanın 4 yanında çəkilirdi: Fransadan Argentinaya, Əlcəzairdən Vyetnama, İtaliyadan ABŞ-a qədər. Xüsusən də gerilyaların və silahlı dirənişlərin episentri olan Latın Amerikasında siyasi çəkilmiş filmlər dəbdə idi. 

Məsələn, Argentinada Sol peronist Raymundo Qleyzer 1973-cü ildə "Satqınlar” filmini çəkir - süjet əqidəsini satmış həmkarlar təşkilatı bossundan bəhs edir. Əgər Qleyzerin siyasi mövqeyini nəzərə almasaydıq, "Satqınlar”ı sadəcə siyasi kino adlandırardıq. Ancaq əldə silah savaşan şəhər partizanlarının yanında olan, partizan hərəkatının kinoxronikalarını hazırlayan Qleyzer məhz siyasi çəkilmiş kinonun nümayəndəsidir (Onun bioqrafiyası da buna təsdiqdir. Videlanın hərbi çevrilişindən dərhal sonra Qleyzer həbs olunur, ölüsü-dirisi bilirmir, şübhəsiz ki, qətlə yetirilir). 

Yaxud, yenə Argentinada Rodolfo Uolş müqavimət filmlərinin ssenarisini yazır. Onun da sonu Qleyzerlə oxşardır - əlində silah həlak olur, cəsədi yandırılır, külü çaya atılır... 

***

Və sonra hər şey dəyişdi. Necə ki, klassik imperializm yerini humanitar imperializmə verdi ("Biz sizə demokratiya gətiririk!”), siyasi kino da mutasiya edərək humanitar kinoya çevrildi. 

Repressiyalar, təbliğat üsullarının mürəkkəbləşməsi, "KİV faşizmi”, ideoloji dəyişikliklər  siyasi çəkilmiş kinonu sıxıb sıradan çıxardı. Yox, bu filmlər yenə də çəkilirdi, ancaq auditoriyaya çatmırdı, istehlak cəmiyyətinin tələbatları ilə yaşayan obıvatelə sərf etmirdi (Markuzenin təbirincə desk, onun "xoşbəxt şüur”una xoş gəlmirdi), üstəlik, diktaturalar kadr potensialını tükəndirirdi. Subyektiv səbəblər də var - nəsillər dəyişib, yorğunluq, üzülmə. Kinonu silaha çevirmiş bir çox partizan hərəkatı ya darmadağın edildi (Uruqvay, Çili, Argentina, Qvatemalada bu cür oldu), ya da hakimiyyətlə sazişə getdi (Salvadordakı kimi). "Birbaşa hərəkət” təbliğ edən kino (yəni, siyasi çəkilmiş kino) dövrü qapandı.

Baş verən dəyişiklikləri Avropa rejissorlarının misalında da izləmək olar: Enslinn bacıları (Qudrun Enslinn RAF-ın liderlərindəndi, bacısı isə siyasi indifferrentdi) haqda "Qurğuşunlu zamanlar” filmini çəkmiş Marqaret fon Trotta sonra Berlin divarından çəkir. Uruqvay partizanlarının ("Tupak Amaru” şəhər gerilyası) köməyi ilə özünün "Mühasirə vəziyyəti”ni çəkən və sənədlər əsasında ABŞ imperializminin sifətini açıb göstərən Kosta-Qavras sonralar xolokost mövzusunu seçir. "Sakko və Vansetti”ni - bu anarxizmin şedevrini çəkən Culiano Montaldo sonralar "Qızıl çərçivəli eynəy”i çəkir. Fərq ölçüyəgəlməzdir - daha nə dirəniş var, nə də ümidsiz qiyamçılar.

Əvəzində isə qurbanlıqlar var - bax və dərdlərinə acı. Bu qurbalıqların xilas olmaq üçün heç bir dirəniş verməməsi isə ümumi trenddən, yeni dəbdən xəbər verir. Yəni, müqavimət bitdi, barışın, çalışın sağ qalın. Yox, sağ qalmasaz, ölsəz - eybi yox, sizin üçün göz yaşları tökərik, bəxtsizliyinizi təbliğ edərik. 

Eynilə, Polanskinin "Pianoçu”sundakı yəhudi kimi. Onun tanışları, dostları Varşava gettosunda üsyan qaldıraraq hamısı bir nəfər kimi həlak olanda o, bir həşərat mövcudluğu keçirərək salamat qalmağa çalışır. Gah mənzildə, gah xəstəxanada, gah boş evin çardağında gizlənir. İnsan yox, özünüqoruma instinktinin hakim kəsildiyi bioloji varlıq, vəssalam. Və salamat qalır da - onu alman zabiti xilas edir. 

Nəticə? - dirəniş verənlər ölüb getdilər, edam olundular, həşərat isə bu yaşamaq uğrunda mübarizədən qalib çıxdı. Bu cür sonluğu siyasi çəkilmiş kinoda gör bilməzdiz - orada məğlub olanda da barışmırlar.

Bir sözlə, dövrümüzün tendensiyası - rejissorlar humanitar mövzulara, insan haqları probleminə keçdilər. Qəhrəmanlar isə yoxa çıxdı.

Bu metamorfoz hətta Latın Amerikası rejissorlarını da çulğadı. Məsələn, Qleyzerin vətənində Marko Beçis - "Çirkli müharibə” (1976-82-ci illər Argentinasında Videla diktaturasının açdığı iç savaş) dövründə işgəncələr görmüş şəxs 1999-cu ildə "Olimpo qarajı” filmini çəkir. İnsan haqları, işgəncə faktları, gücsüzlük sindromu - mübarizlikdən heç nə qalmayıb. Baxın, təsirlənin, diktaturanı lənətləyin və... reallıqla barışın. Bu da leytmotiv.

***

Beləliklə, 1980-cı illərdən başlayaraq diktaturalara qarşı əldə silah döyüşənlərə, Azadlıq uğrunda mübarizə aparanlara münasibətdə aksent insan haqları fəlsəfəsi ilə əvəzlənir. Yəni, mübarizənin müdafiəsi yox, qurbanlıqların müdafiəsi fəlsəfəsi əsas götürülür. Rejissor seyrçiyə münaqişədə hansısa konkret tərəfin mövqeyində dayanmağı, özlərini qəhrəmanlarla identikləşdirməyi təlqin edən sənət nümunələrini yox, vur-tut qurbanlıqlar haqda əsərlər təklif edir. Sonunda isə baş verənlər humanistik yox, humanitar fəlakət kimi qavranılır.

Bəlkə də, bu meyl Kosta-Qavrasın "İtkin düşən” filmindən başlayıb (Söhbət Pinoçet Çilisində oğurlanan və öldürülən amerikalı Çarlz Hormandan gedir). Yaxud yenə də Kosta-Qavrasın "Mühasirə vəziyyəti” filmindən bəhs etmək olar (Orada isə Uruqvay partizanlarına qarşı "ölüm eskadronları”nın vəhşilikləri analiz olunur).

Yəni bizlərə nə təqdim olunur? O ki, bir qrup "pis oğlan” etiraz edən bir qrup mübarizə divan tutur, bütün problemlər bu "pis oğlanlar”ın şəxsi keyfiyyətindədir, əgər onlar BMT-nin İnsan haqları bəyannaməsi ilə tanış olsaydılar, bu vəhşiliklər də baş verməzdi. Beləliklə, qarşıdurmanın əsas, dərin və əsl motivləri gizli qalır. Göstərilmir ki, söhbət bir ovuc "pis oğlan”ın özfəaliyyətindən, yaxud maarifçiliyi axsayan hərbi rejimlərin başında dayananların korafəhimliyindən getmir. Baş verənlər heç də bir qrup hərbçi ilə azsaylı Sol radikalların münaqişəsi deyil. Söhbət, total müharibədən gedir və heç bir "İnsan haqlarının pozulmasının qarşısını almaq” yarlığı bu rəzalətlərə son qoymayacaq.

Və biz bu aldanışı, Marko Beçisin çox güclü "Olimpio qarajı” filmində də görürük,  Benhamin Avilonun "Gizli uşaqlıq” filmində də, yaxud Andres Vudun Çilidə hərbi çevrilişdən bəhs edən "Pedro Maçuka”sında da.

Aldanış da bundadır: guya ki pis müstəntiqi yaxşısı ilə əvəzlə, polislərə insan haqları kursu keç, hakimiyyətlərə barmaq silkələ, mətbuatda bu barədə yaz, kitablar həsr et, filmlər çək və Videla da, Pinoçet də, Suxarto da, digər çoxsaylı amansız cəlladlar da yeni osventsimlərə son qoyacaqlar. Bu əfəl doktrina son onillərdə xüsusilə dəbdədir, çoxsaylı fondlar, dərnəklər, qeyri-hökumət təşkilatları onun transformatoru rolunda çıxış edirlər. Və onların məntiqinə görə, diktaturalarda "daxili müharibələr”, hökumətlərin öz xalqlarına qarşı savaşları təbliğatla, ağıl öyrətməklə, savadlandırmaqla aradan qalxacaq, Sistem isə qalsa da olar.

***

Ancaq siyasi çəkilmiş kino nümunələri bu gün də peyda olur. Təəccüblüdür və faktdır.

Məsələn, ispan rejissoru Lui Qalterin çəkdiyi "Yanmış üz” (2010) filmi.

1951-ci il. İspan anarxistlərinin məğlubiyyətdən sonra Fransaya köçürülmüş Milli Əmək Konqresi İspaniyada döyüşən üzvlərinə dirənişi dayandırmaq əmri verir. Partiyanın əmri - qanundur, döyüşçülər silahı yerə qoyur. Bir nəfərdən başqa. O, tabe olmayaraq fəaliyyəti davam etdirir və təkbaşına vuruşur.

Ən maraqlısı - filmin qəhrəmanı real insandır. Söhbət Ramon Vilya Kapdevilyadan (1908-1963) gedir. O, gerilyasını tək aparır və yalnız 12 il sonra Frankonun əsgərləri tərəfindən öldürülür. Beləliklə, 1936-cı ildə İnqilaba qoşulan Kapdevilya 27 il - son nəfəsinə qədər Franko rejiminə qarşı savaşır.

Filmin əsas özəlliyi: orta hesabla hər 15 dəqiqədən bir lakonik monoloq. Başqa nitq, dialoq, söz yoxdur. Sanki rejissor obıvatellərə deyir: Baxmağınızı arzulamıram da. 

"Sözlər yaşamağa mane olur” (Ekzüperi), yaşamaq isə Əməldir...